Mizrahanut

Mizrahanut (studia bliskowschodnie) na izraelskich uniwersytetach

Studia bliskowschodnie w Izraelu są nierozerwalnie związane z izraelską wizją bezpieczeństwa w kontekście relacji z narodem palestyńskim oraz otaczającymi je krajami arabskimi. Stanowią klucz do kontroli arabskojęzycznej ludności Izraela i Palestyny poprzez edukację specjalistów, których umiejętności mogą być wykorzystane przez siły bezpieczeństwa oraz izraelski wywiad.

Mizrahanut (dosł. “orientalizm”) to hebrajska nazwa kierunku badań akademickich, a także popularnego kierunku studiów na izraelskich uniwersytetach. Instytucje ME(I)S (Middle Eastern and Islamic Studies – Studia Bliskowschodnie i Islamistyczne) w Izraelu funkcjonują na przecięciu akademii, wojska i administracji cywilnej. Izraelski socjolog Eyal Clyne wskazuje¹, że trudno jest postawić jasną granicę między zainteresowaniami natury naukowej oraz interesami państwa, co w przypadku państwa Izrael tworzy szeroką przestrzeń do nadużyć.

Pierwsza jednostka ME(I)S, Centrum Studiów Bliskowschodnich i Afrykańskich Dayana (Dayan Center for Middle Eastern and African Studies) powstała w 1959 roku dzięki wspólnym wysiłkom Ministerstw Spraw Zagranicznych i Obrony, wojska, Uniwersytetu Hebrajskiego i Izraelskiego Towarzystwa Orientalistycznego². Pierwotnie została nazwana Instytut Shiloah (Shiloah Institute) po Reuwenie Sziloah – założycielu i pierwszym dyrektorze Mosadu, a jej obecna nazwa nawiązuje do nazwiska Szefa Sztabu Generalnego Sił Obronnych Izraela³, a także ministra obrony⁴ Moshe Dayana. Choć Instytut zatrudniał także badaczy niezwiązanych z aparatem państwowym, to właśnie urzędnicy państwowi i wojskowi byli na czele publikujących badania (często wykorzystując tajne dane udostępnione im przez wywiad), występowali na konferencjach i tworzyli komitet badawczy, odpowiedzialny za zatwierdzanie grantów czy wybór zaproszonych wykładowców⁵. Struktura organizacyjna Instytutu upodabniała go, w praktyce, do jeszcze jednego oddziału izraelskiego wywiadu⁶. Współcześnie jednostki mizrahanut nie są tak ściśle powiązane z aparatem bezpieczeństwa Izraela jak w pierwszych dekadach swojego działania, lecz wciąż grają kluczową rolę w “produkcji” wiedzy oraz specjalistów dla izraelskiego wywiadu, tworząc swojego rodzaju “armię arabistów”⁷.

Jednostki ME(I)S współpracują z izraelskimi służbami, oferując szkolenia z zakresu kultury i języka arabskiego dla pracowników wywiadu. W ramach tych szkoleń język nie jest traktowany jako fundament kultury i tożsamości, klucz do zrozumienia mniejszości, ale raczej jako kod, który należy złamać, narzędzie do infiltracji społeczności i jej kontroli. Takie podejście znajduje wyraz również w deklarowanej motywacji do nauki i nauczania języka, gdzie kluczową rolę grają kwestie związane z obroną oraz wykorzystaniem zdobytych umiejętności w trakcie pięcia się po drabinie izraelskich służb wywiadowczych⁸. Już uczniowie szkół średnich wiążą gotowość do nauki języka arabskiego z chęcią zrobienia kariery w służbach specjalnych⁹. Studia nie oferują wysokiego poziomu, co udowadniają wywiady przeprowadzone z pracownikami oddziałów ME(I)S w Izraelu. Pokazały one, że absolwenci nie opanowują literackiego języka arabskiego w stopniu zaawansowanym, a także kończą studia nie potrafiąc konwersować w tym języku – ich umiejętności ograniczają się do rozumienia tekstu pisanego¹⁰.

Dwa programy, które ilustrują opisaną zależność struktur wojskowych i naukowych mizrahanut to przyspieszony program licencjackich studiów bliskowschodnich w ramach treningu Shin Bet oraz program Havatzalot na Uniwersytecie Hebrajskim¹¹. O ile pierwszy z nich został zakończony już w 2003 roku, między innymi ze względu na obawy przed międzynarodowym bojkotem akademickim związanym z tak bliską współpracą uniwersytetu z wywiadem, to program Havatzalot (hebr. lilie) jest prowadzony na tej uczelni nieprzerwanie od 2019 roku (uprzednio przez 14 lat realizowany na Uniwersytecie w Hajfie). Havatzalot stanowi elitarny program szkoleniowy oferowany uzdolnionym rekrutom izraelskich służb wywiadowczych i składa się m.in. z obowiązkowego kursu przeprowadzanego przez jednostkę studiów bliskowschodnich Uniwersytetu Hebrajskiego. Zgodnie z warunkami przetargu, który umożliwił przeniesienie programu do Uniwersytetu Hebrajskiego, pozycja władz wojskowych w ramach kształtowania Havatzalot jest wysoce uprzywilejowana. Wojsko bierze udział w rozmowach nie tylko nt. programu, ale także planowania zajęć, kadry, a nawet funkcjonowania kampusu i wykorzystania jego infrastruktury. Te daleko idące ingerencje, jak choćby wyłączna kontrola nad systemami bezpieczeństwa¹², wyraźnie upodabniają kampus uniwersytetu do bazy wojskowej. Uczestnicy tego programu odbywają swoje zajęcia w mundurach¹³, co stanowi stałe przypomnienie o obecności wojska w izraelskiej akademii oraz jest oczywistym źródłem dyskomfortu dla palestyńskich studentów.

Rozpowszechnienie studiów bliskowschodnich w Izraelu bywa tłumaczone sytuacją geopolityczną państwa oraz zwykłym zapotrzebowaniem rynku na specjalistów w tej dziedzinie – ich absolwenci znajdują zatrudnienie w szkolnictwie, mediach, polityce, wojsku. Studia te nie tworzą jednak możliwości pracy w sektorze bezpieczeństwa dla Palestyńczyków (tzn. dla PCI¹⁴), a dla Izraelczyków-Żydów. Bezpieczeństwo w tym rozumieniu oznacza dla tych pierwszych raczej kontrolę i bycie infiltrowanym¹⁵, a nie ochronę, jakiej od swojego państwa mogliby oczekiwać obywatele. Ponadto Palestyńczyk, jako mieszkaniec Bliskiego Wschodu, muzułmanin, użytkownik języka arabskiego, jest raczej obiektem badań, a nie równoważnym akademikiem w jednostce i tychże badań autorem. W pewnym sensie nieobecność Arabów w jednostkach mizrahanut w Izraelu ma dwa wymiary – dyskursywny i fizyczny (Arabowie stanowią zaledwie ok. 7% pracowników¹⁶). Nie bez znaczenia jest także sama nazwa kierunku studiów arabistycznych (dosł. “orientalizm”) – doskonale wyraża ona projekt syjonistycznego “orientalizowania”, “czynienia obcym” tego języka po 1948 roku¹⁷, przeciwstawiania go kulturze Zachodu, do którego zalicza się współczesnych Izraelczyków, przy jednoczesnym usuwaniu z dyskursu o języku i kulturze zamieszkujących te ziemie Arabów¹⁸. Prowadzi to do umniejszania i wypierania ich tożsamości, odmawiania czynnego udziału w tworzeniu narracji o ich położeniu w społeczeństwie Izraela.