Epistemiczna okupacja

Epistemiczna okupacja

Usprawiedliwienie istnienia Państwa Izrael zasadza się na zbiorze historycznych mitów założycielskich, bez których ideologia syjonistyczna nie może istnieć jako realna siła w świecie. Do tych mitów należą m.in.: przedstawienia Nakby (termin odrzucany przez oficjalną narrację izraelską, oznaczający czystkę etniczną Palestyny w 1948 i wygnanie rdzennej ludności arabskiej przez nowopowstałe Państwo Izrael) jako organicznego, dobrowolnego procesu wyprowadzenia się ludności arabskiej z przyszłego terytorium Izraela; kolonialna wizja Palestyny jako ziemi-bez-ludzi; historia wojen izraelskich przeciwko krajom ościennym jako wojen obronnych, mających na celu utrzymanie “jedynej demokracji na Bliskim Wschodzie”¹. Kontestowanie tychże mitów przez współczesnych historyków, zarówno izraelskich jak i palestyńskich, jest traktowane przez Izrael jako podważanie jego racji stanu i “prawa do istnienia”. Z kolei jakiekolwiek próby alternatywnej polityki historycznej, które uwzględniają perspektywy Palestyńczyków na ich własną historię i czystki etniczne, spotykają się z uciszaniem oraz cenzurą. Badacze, zwłaszcza pochodzenia palestyńskiego, ale również autorzy izraelscy, których działalność naukowa w jakikolwiek sposób kwestionuje dominującą narrację na temat powstania i działań Izraela mierzą się z szykanami i represją.

Pierwsze krytyczne głosy historyków palestyńskich i izraelskich zostały dopuszczone do debaty naukowej w latach osiemdziesiątych². Wcześniej, przez pierwsze dekady jego istnienia, nauka i historiografia w Izraelu były w dużej mierze podporządkowane wymogom państwowej narracji i dlatego utrzymywały one bezkrytyczną, mitotwórczą funkcję utwierdzania poglądu o Izraelu-Dawidzie i Arabach-Goliacie. Po wojnie sześciodniowej – która przyczyniła się do wewnętrznej i regionalnej niestabilności, postępującej militaryzacji i radykalizacji kolonializmu na terenach okupowanych Palestyny – stawało się jednak coraz bardziej oczywiste dla socjologów, historyków i politologów w Izraelu, że rodząca się perspektywa postkolonializmu jest w pełni adekwatna do opisu tego kraju³. W latach ‘80-tych nadszedł moment relatywnego rozluźnienia politycznego, kiedy państwo przestało bezpośrednio regulować dopuszczalne pole badań na temat historii Izraela. Połączyło się to z deklasyfikacją wielu dokumentów na temat powstania Państwa Izrael w 1948 roku oraz ogólną zmianą politycznego klimatu (katastrofalna inwazja na Liban w 1982 dokonana przez rząd partii Likud sprawiła, że wielu lewicowych i liberalnych syjonistów zostało pozbawionych iluzji co do kolonialnej natury własnego państwa)⁴. Dzięki temu do głosu mogli dojść zarówno badacze pochodzenia palestyńskiego (powoli wpuszczani na izraelskie uniwersytety na tymczasowych wizach bądź na podstawie obywatelstwa izraelskiego), jak i krytyczni historycy izraelscy (tzw. fala izraelskich Nowych Historyków), którzy oferowali alternatywną interpretację historii powstania Państwa Izrael.

To, że pojawiły się nowe, krytyczne perspektywy na historię Palestyńczyków i ich opresji, nie oznacza jednak, że lata 80. zapoczątkowały złotą erę wolności słowa i nauki w Izraelu. Wraz z nowymi badaniami pojawiła się silna reakcja ze strony izraelskich władz, społeczności naukowej jak i całego społeczeństwa, które postrzegało i postrzega każdy znak palestyńskiej tożsamości i historii jako atak na ideę Państwa Izrael. Nie sposób mówić o historii Palestyńczyków unikając dyskusji o fundamentalnej przyczynie ich opresji, czyli o Nakbie, Katastrofie 15 maja 1948. Ale samo to przedstawienie wchodzi w konflikt z ideologią syjonistyczną, w której Izrael jest zwieńczeniem ruchu narodowowyzwoleńczego i realizacją sprawiedliwości dziejowej. W związku z tym krytyczne narracje historyczne były stale tłumione i ograniczane – ten stan rzeczy ponownie zaczął się pogłębiać od lat ‘80-tych wraz z postępującą radykalizacją społeczeństwa izraelskiego i rosnącą dominacją skrajnej prawicy, której kulminacją jest obecny rząd partii Likud. Przykładem tej reakcji jest ustawa znana jako “Prawo Nakby”, przegłosowana przez Knesset w 2011 roku. Stwierdza ona, że żadne instytucje publiczne, w tym uniwersytety, nie mogą promować nazwy “Nakba” ani przyzwalać na publiczne upamiętnianie 15 maja 1948 jako daty symbolizującej przemoc wobec Palestyńczyków⁵.

Nakba we współczesnej historiografii jest kluczowym punktem, wokół którego formuje się palestyńska świadomość historyczna i którego dalsza eksploracja pozwala Palestyńczykom na alternatywę względem asymilacji do izraelskiego obywatelstwa – alternatywę dającą im autonomię i ugruntowanie we własnej, niezależnej historii⁶. Tego typu historiografia, zaangażowana i społeczna, jest ostro krytykowana przez hegemoniczną akademię izraelską jako “polityczna” i przez to nieobiektywna, stronnicza i nienaukowa. Palestyńscy badacze doświadczają w ten sposób zewnętrznej presji, która prowadzi do autocenzury i ma na celu ograniczyć pole ich badań do wąskiego pasma dopuszczalnej, pro-izraelskiej historiografii⁷. Co więcej, palestyńscy naukowcy na izraelskich uniwersytetach spotykają się z atakami ze strony prawicowych ugrupowań pokroju Im Tirtzu oraz kwestionowaniem ich kompetencji i autorytetu nawet przez studentów, którzy rutynowo zgłaszają swoich palestyńskich wykładowców do władz uniwersytetów i na policję, narażając ich na represje i zniszczenie ich kariery⁷. Samo użycie terminów jak “Nakba”, “kolonializm” czy nawet “Palestyńczyk” jest sprzeczne z hegemoniczną polityką Izraela, bowiem sugeruje, że Palestyna nie była nigdy ziemią-bez-ludzi, na której ruch syjonistyczny mógłby bez problemu stworzyć własne państwo^{8 1}. Wymazanie rdzennej populacji z historii podbitej ziemi zawsze było kluczowym elementem ideologii kolonialnej i Izrael nie odstępuje w tym od innych państw osiedleńczo-kolonialnych jak Stany Zjednoczone czy państwa apartheidu jak RPA.

Przykładem wymienionych wyżej represji jest przypadek Nadery Shalhoub-Kevorkian, profesorki prawa i kryminologii, która zajmuje się badaniem przemocy seksualnej doświadczanej przez Palestyńczyków i Palestynki. Jako wykładowczyni na Uniwersytecie Hebrajskim w Jerozolimie wielokrotnie spotykała się już z atakami, ograniczaniem jej wolności słowa i nawoływaniami do jej zwolnienia, nierzadko ze strony rządu, mediów i prawicowych ugrupowań⁹, za wypowiadanie się w temacie jej pracy naukowej. Kulminacją tego szczucia i kampanii zastraszania było jej aresztowanie w kwietniu 2024 po jej wypowiedzi jako ekspertki na temat rzekomych przestępstw seksualnych w trakcie ataku Hamas w październiku 2023. Była przetrzymywana w areszcie “w bolesnych warunkach”, bez dostępu do jedzenia, wody ani leków, za samo przewinienie wypowiadania się jako badaczka przemocy seksualnej¹⁰.

Problem braku wolności akademickiej w Izraelu dotyczy nie tylko Palestyńczyków, ale również izraelskich naukowców, których badania stoją w kontrze do dominujących narracji na temat powstania Izraela. Na przykład Izraelscy Nowi Historycy – grupa powstała w latach ‘80-tych – w swoich pracach podważali kluczowe elementy polityki historycznej Izraela: wbrew dotychczasowym poglądom panującym w Izraelu, pokazywali, że ludność arabska nie wyprowadziła się z własnej woli, lecz była wypędzona terrorem i masakrami w okresie poprzedzającym Nakbę¹. Opisywali, między innymi, jak organizacje terrorystyczne takie jak Irgun, Lechi, Hagana, odpowiedzialne za brutalne mordy na Palestyńczykach (m.in. w Dajr Jassin, w Tanturze, w Liddzie) zostały po wojnie w ‘48 wcielone do nowo powstałych Sił Obronnych Izraela. Irgun w szczególności jest protoplastą prawicowych frakcji, które w latach 70. uformowały partię Likud (dosł. “Konsolidacja”), obecną partię rządzącą, prowadzącą teraz ludobójczą wojnę w Gazie¹¹. Ponadto, Nowi Historycy ujawnili nieznane wcześniej źródła, które pokazywały, że wbrew rozpowszechnionemu poglądowi o ojcach założycielach Izraela (np. Chaim Weizman, Dawid Ben Gurion, Ze’ev Żabotyński), “transfer” – czyli czystki etniczne – ludności arabskiej nie był “wypadkiem przy pracy”, lecz zaplanowaną, dokonaną z premedytacją akcją ludobójczą, która miała położyć fundamenty dla dominacji ludności żydowskiej w Palestynie¹². Nowi Historycy zakwestionowali również rzekomą asymetrię między rodzącym się Państwem Izrael a ościennymi krajami arabskimi. Narracja o tym, jak mała, młoda demokracja heroicznie broniła się w 1948 i w kolejnych wojnach przed hordami irracjonalnych, anty-pokojowych Arabów, nie ma nic wspólnego z rzeczywistością historyczną. W istocie, Izrael, dzięki materialnemu i politycznemu wsparciu Zachodu, większemu wojsku, oraz kolaboracjonistycznej postawie niektórych przywódców arabskich¹³, był w każdym momencie konfliktu arabsko-izraelskiego w pozycji dominującej. Od samego początku swojej historii wojen Izrael był napastnikiem, nie heroicznym obrońcą, i jako taki odrzucał możliwość pokoju z krajami arabskimi na rzecz kolejnych podbojów terytorialnych^{1 14}.

Nawet ci z Nowych Historyków, którzy stoją na pozycjach pro-izraelskich, (np. Benny Morris, który sam siebie określa jako syjonistę i w dużej mierze porzucił oryginalne konkluzje swoich badań z lat 80., ustawiając się po stronie apologetów Nakby), przyznają w swoich pracach, że Państwo Izrael powstało na wskutek czystek etnicznych w 1948, jednocześnie afirmując tą zbrodnię przeciwko ludzkości jako wymaganą przez rację stanu Izraela. Inni Nowi Historycy – tacy jak Avi Shlaim, Tom Segev czy Ilan Pappé – uznają jednak za swój cel krytyczną rekonstrukcję historii Izraela i ruchu syjonistycznego, która pokazywałaby w jaki sposób syjonizm od samego początku był wersją europejskiego kolonializmu osiedleńczego. Ten projekt krytycznej historiografii naraża owych autorów na utratę kariery i nękanie ze strony hegemonicznej akademii izraelskiej oraz rządu. Jednym z najgłośniejszych przykładów takiego nękania jest sprawa Teddy’ego Katza z Uniwersytetu w Hajfie, który w swojej pracy magisterskiej próbował odkryć zapomnianą historię masakry w wiosce Tantura w 1948 roku. W oficjalnej historiografii zbrodnia w Tanturze była uznawana za palestyńską propagandę, opartą o fragmentaryczne, nieprzekonujące podania ustne i jako taka była usunięta poza nawias dominującej narracji przez wiele dekad. Dopiero w 1998 Theodore Katz zdołał zebrać wszystkie źródła, przesłuchać ocalałych Palestyńczyków i przedstawić spójną wersję wydarzeń w Tanturze, pokazując jak żołnierze oddziału Hagany (Brygada Alexandroni) zamordowali ponad 200 Palestyńczyków i wypędzili ponad 1000 innych.

Niedługo po upublicznieniu wyników pracy magisterskiej Katza stał się on przedmiotem szeroko zakrojonej nagonki. Weterani Brygady Alexandroni pozwali go do sądu o zniesławienie (sprawa zakończyła się porozumieniem pozasądowym na niekorzyść Katza); jego praca dyplomowa, która pierwotnie dostała najwyższe możliwe oceny, została odrzucona; jego kariera akademicka została w dużej mierze zrujnowana przez pozew, jego już wcześniej złe zdrowie nadszarpnięte, a jego stopień magistra odebrany¹⁵. Nawet ci, którzy jedynie wspierali Katza w jego badaniach i wypowiadali się w jego obronie, jak Ilan Pappé, byli szykanowani i poddawani represjom ze strony własnego uniwersytetu, przedstawicieli rządu i mediów (Pappé po kilku latach gróźb śmierci i administracyjnych ataków wyjechał z Izraela)¹⁶. Dopiero po ponad 20 latach tezy Katza zostały potwierdzone ponad wszelką wątpliwość, wraz z premierą dokumentu “Tantura” (reż. Alan Schwarz, 2022), który zawier zarówno wywiady z ocalałymi Palestyńczykami, jak i z weteranami Brygady Alexandroni, którzy otwarcie przyznali się do uczestnictwa w masakrach na ludności cywilnej w Tanturze. To potwierdzenie nie przeszkadza apologetom Nakby, takim jak Benny Morris czy Gur Alroey, rektor Uniwersytetu w Hajfie w upartym ignorowaniu nowych odkryć dotyczących masakry w Tanturze i wstrzymywaniu rehabilitacji Katza¹⁷.

Podsumowując, istnieje wąski zakres dopuszczalnych tematów i perspektyw, które można eksplorować w badaniu historii Izraela. Naukowcy, którzy dopuszczają narrację palestyńską i próbują kontestować oficjalną wersję powstania Państwa Izrael spotykają się z ostracyzmem, porzuceniem przez swoje instytucje naukowe i kampanią zastraszenia ze strony rządu i prawicowych organizacji. Lista cenzurowanych tematów na uniwersytetach izraelskich tylko się powiększa z każdym rokiem, a wraz z nią represje, które się wiążą z badaniem owych kwestii.